Share

Dodelike toestelle

Hoe veilig is mikrogolfoonde, rekenaarskerms, selfone, kragbesparende lampies en WiFi werklik?
Deur Huisgenoot-POLS

"Daardie selfoon gaan jou brein gaar kook." Of: "Ek gaan dit net gou in die mikrogolf nuke." Die galgehumor wat ons dikwels gebruik wanneer ons oor elektroniese toerusting praat, wys hoe bekommerd ons werklik oor sulke dinge is.

Ons gebruik nou al meer as honderd jaar lank elektrisiteit, wat beteken wetenskaplikes het oorgenoeg tyd gehad om seker te maak dat ou staatmakers soos TV's en radio's ons waarskynlik geen skade gaan aandoen nie.

Maar deesdae is ons aan meer elektroniese toerusting verbind (en verslaaf) as ooit tevore. En baie daarvan, soos selfone en ander koordlose toestelle, is nog nie so lank met ons nie – in elk geval te kort vir wetenskaplikes om te weet presies watter uitwerking dit op die lang duur op ons gesondheid gaan hê.

Alle elektroniese toestelle – van die beskeie gloeilamp tot Bluetooth – gee 'n klein hoeveelheid bestraling af wat elektromagnetiese strale genoem word. (Die bestralingsgebied om die bron word die elektromagnetiese veld genoem.)

Selfs wanneer dit opbou, is die korttermyn-uitwerking op ons gesondheid skaars merkbaar. Maar omdat biljoene mense, baie van hulle kinders, dié artikels elke dag gebruik (en boonop naby aan hul liggaam), neem die mediese wetenskap die kwessie van die potensiële langtermyn-uitwerking baie ernstig op.

Ons behoort dieselfde te doen.

Kyk gerus na die jongste konsensus oor die gesondheidsrisiko's van 'n paar algemene elektroniese toestelle. Omdat anekdotiese verslae en sekere gerekende wetenskaplikes van die konsensus verskil en dié toestelle as gevaarliker beskou, raai ons lesers aan om liewer na die veilige kant te neig.

Wat is bestraling?
Bestraling verwys na energie wat uitwaarts beweeg (uitstraal) vanaf 'n sentrale bron. Dié term sluit 'n hele aantal soorte in, party skadeloos en party potensieel skadelik.

Die meeste soorte bestraling beweeg in die vorm van elektromagnetiese golwe, terwyl ander soorte as 'n partikelstroom beweeg. 'n Belangrike verskil is of bestraling ioniserend of nie-ioniserend is.

Ioniserende bestraling is hoë-energie- en hoëfrekwensiebestraling en produseer elektries gelaaide partikels (ione) in die voorwerp wat dit tref.

Wanneer dit lewende weefsel tref, kan dit selle doodmaak of genetiese afwykings veroorsaak. Dit kan tot kanker lei, en in baie hoë dosisse tot bestralingsiekte, soos in die geval van mense wat by 'n kernontploffing of -ongeluk betrokke was.

Dit kan ook op 'n hoogs gekontroleerde manier tydens bestralingsterapie gebruik word om kankerselle te vernietig. 'n Radioaktiewe stof straal ioniserende strale uit.

Nie-ioniserende bestraling, wat radiogolwe, mikrogolwe, infrarooi lig, sigbare lig en ultraviolet lig insluit, bevat te min energie om enigiets te ioniseer. Al ons bekende elektroniese toestelle, asook kragstasies en kragkabels, is nie-ioniserend en dít wat hulle uitstraal, is aan die lae kant van die energieskaal.

Toestelle
Selfoon
Moet jy bekommerd wees?
Ja, binne perke.

Wat die wetenskap weet
Dit kan dekades duur voor sekere siektes soos kanker ontwikkel, dus het wetenskaplikes in die vroeë jare van selfoongebruik nie baie epidemiologiese materiaal gehad om mee te werk nie.

Maar die bewyse is stadig besig om in te kom. Die verdoemendste hiervan is die verband tussen selfoongebruik en kanker in die deel naaste aan waar jy jou selfoon hou: jou brein.

Party van die jongste – en wetenskaplik deurslaggewende – studies dui aan dat mense wat tien jaar of langer gereeld selfone gebruik het, 'n hoër risiko het vir die ontwikkeling van gewasse aan die kant van hul kop waar hulle hul foon hou.

Dit sluit in gewasse op die brein, die akoestiese senuwee (wat jou oor en brein verbind) en die speekselklier (naby die oor en kakebeen). Daar is nog 'n sterk debat in die wetenskaplike gemeenskap oor die uitslag van sulke studies en verdere navorsing is nodig voor eenstemmigheid bereik kan word.

Wat jy kan doen

  • Moenie so lank op jou selfoon praat nie. Gebruik liewer jou landlyn of stuur 'n SMS.
  • Hou jou selfoon verder van jou af weg. Gebruik 'n handvrye toestel en dra die foon weg van jou liggaam. Selfs al hou jy dit net effens verder van jou kop af, maak dit 'n verskil.
  • Gebruik soms die ander oor!

Slotsom
Moenie jou selfoon weggooi nie, maar verander die manier hoe jy – en veral jou kinders – selfone gebruik. Kinders word as veral vatbaar vir selfoonbestraling beskou omdat hul skedels dunner is.

Mikrogolfoond
Moet jy bekommerd wees?
Nie juis nie.
Wat die wetenskap weet
Mikrogolfoonde vir huishoudelike gebruik is geïsoleer en daar bly geen mikrogolwe in die oond of kos oor nadat die toestel afgeskakel is nie. Ons gebruik al sedert die 1970's mikrogolfoonde en daar is geen aanduiding dat hulle skadelik is vir mense nie.

Groot dosisse mikrogolwe kan wel kwesbare organe aantas soos die oë (waar dit katarakte kan veroorsaak) en testes (waar dit tydelike onvrugbaarheid kan veroorsaak deur die sperma dood te maak) deur hulle letterlik van binne te kook, net soos 'n mens 'n eier in 'n mikrogolf sou kook.

Daar is geringe kommer oor 'n moontlike laevlak-effek omdat baie mikrogolfoonde effens lek. Blootstelling aan groot dosisse mikrogolfbestraling (soos van 'n oond waarmee daar gelol is sodat dit met 'n oop deur kan werk) kan hitteskade aan ander liggaamsweefsels veroorsaak.

Dit sluit ernstige brandwonde in wat nie onmiddellik van buite sigbaar kan wees nie omdat mikrogolwe dieperliggende weefsel met 'n hoër voginhoud verhit. Daar is geen maklike manier om vas te stel of jou oond lek nie. As die deur nie ordentlik toemaak nie, as daar 'n duik aan die buitekant is of as jou oond gehawend lyk, is dit beter om nie 'n kans te waag nie. Koop maar liewer 'n nuwe een.

Wat jy kan doen

  • Moenie reg langs die oond staan wanneer jy dit gebruik nie; staan eerder 'n paar treë weg. As jy aanhoudend deur die deur loer en daar is 'n lekkasie, kan jy uiteindelik jou oë gaar kook.
  • Moenie die oond gebruik as die deur nie ordentlik toemaak nie.
  • Moenie die oond gebruik as dit aanhou werk wanneer die deur oop is nie.
  • Volg die vervaardiger se aanwysings.

Slotsom
Dis veilig indien jy verstandige voorsorgmaatreëls tref.

Kragmaste en oorhoofse kabels
Moet jy bekommerd wees?
Miskien effens, indien jy kinders het.

Wat die wetenskap weet
Daar is geringe bewyse dat kragdrade kinderleukemie veroorsaak, maar die bewyse is swak. Bewyse van ander gesondheids- risiko's is selfs geringer.

Wat jy kan doen
Moet kinders liewer nie in 'n huis reg langs 'n kragmas grootmaak nie. Onthou dat die intensiteit van die elektromagnetiese veld kwaai verminder hoe verder jy daarvandaan wegbeweeg.

Slotsom
Moet jou nie onnodig hieroor kwel nie, maar hou dit tog in gedagte.

Rekenaar
Moet jy bekommerd wees?
Nie juis nie.

Wat die wetenskap weet
Bestraling van rekenaarskerms is soortgelyk aan dié van televisieskerms – baie lae-energie-, laefrekwensie- elektromag- netiese golwe.

Die gesondheidsrisiko's wat met rekenaargebruik gepaardgaan, waaroor daar baie navorsing gedoen is, het hoofsaaklik te doen met 'n slegte postuur en die feit dat mense te lank te na aan die skerm sit. Dit kan tot seer oë en rugprobleme lei.

Wat jy kan doen

  • Bestraling daar gelaat, is dit 'n goeie idee om jou werk gereeld te onderbreek – wat natuurlik ook jou blootstelling aan die klein hoeveelhede bestraling sal verminder. Maak seker jou kinders leer dié gewoonte aan.
  • Oorweeg dit om 'n plat skerm vir jou rekenaar (en TV) te kry. Dis beter vir jou oë én veroorsaak minder bestraling.
  • Bestralingsfiltreerders vir rekenaars hou blykbaar geen gesondheidsvoordele in nie.

Slotsom
Hou aan om jou rekenaar te gebruik, maar onthou van die wêreld ander kant die kuberruimte.

WiFi
Moet jy bekommerd wees?
Nie juis nie.

Wat die wetenskap weet
Tot dusver is daar geen onweerlegbare bewyse dat WiFi 'n openbare gesondheidsrisiko inhou nie.

Die bestralingsblootstelling is waarskynlik laer as dié van 'n selfoon.

Wat jy kan doen

  • Bly ingelig oor nuwe bewyse van huidige studies oor die uitwerking van lae elektromagnetiese velde.
  • Volg dieselfde voorsorgmaatreëls wat vir alle elektriese toestelle aanbeveel word: skakel dit af wanneer jy dit nie gebruik nie (veral waar daar geslaap word) en sorg vir gereelde onderbrekings wanneer jy werk.

Slotsom
WiFi word tans as net so veilig soos tradisionele toestelle soos jou radio en TV beskou, maar dit is beter om liewer eers versigtig te wees.

CFL- of langlewe-gloeilampe
Moet jy bekommerd wees?
Nie juis nie.

Wat die wetenskap weet
Die probleem is dat CFL- of langlewe-gloeilampe meer ultraviolet lig as tradisionele gloeilampe uitstraal. UV-strale het 'n hoër frekwensie as sigbare lig en die ultraviolet in sonstrale word met velkanker en sekere ligsensitiewe veltoestande geassosieer.

Die UV van CFL'e is baie minder as wat 'n mens van die son kry, en die afskaal van tradisionele gloeilampe (wat baie minder energiedoeltreffend is) word oor die algemeen as omgewingsvriendelik en noodsaaklik beskou. Die debat duur voort, maar op die oomblik is die konsensus oor die UV-kwessie dat dit veilig is om CFL'e te gebruik.

Wat jy kan doen

  • Koop liewer LED-gloeilampe as 'n plaasvervanger vir die langlewe-opsie. Die liguitstralende diodes (LED's) hou tien keer so lank as CFL-gloeilampe.
  • As jy steeds bekommerd is oor bestraling (of die energiekrisis), kweek die gewoonte aan om wanneer moontlik ligte af te skakel; dit sal ook help om kragonderbrekings te voorkom. Dieselfde geld vir alle elektroniese toestelle: gun hulle, en jouself, 'n bietjie rus.

Slotsom
Dit is baie onwaarskynlik dat CFL'e skadelik is, en dit is 'n belangrike wapen in die stryd om energie te bespaar en klimaatsverandering teen te werk.

Is langlewe- gloeilampe veilig?
Dit bevat wel kwik, maar nie baie nie. Indien een van dié gloeilampe breek, moet jy die stukkies versigtig opvee en die kamer ventileer. Raak verkieslik deur 'n e-afvalherwinner daarvan ontslae.

E-gevare
Toksiese komponente in persoonlike rekenaars
Persoonlike rekenaars en ander elektroniese toerusting bevat onderdele wat vir daaglikse gebruik geen gevaar inhou nie, maar wat skadelik word indien jy nie op die regte manier daarvan ontslae raak nie.

As dit op opvulterreine ophoop of in verbrandingsoonde beland, kan hierdie gevaarlike stowwe in die omgewing vrygestel word.

Katodestraalbuise in rekenaarmonitors en televisiestelle bevat tot 3,6 kilogram lood. Die Amerikaanse regering klassifiseer stukkende rekenaarmonitors as gevaarlike afval en reguleer die vervoer daarvan.

Plat LCD- monitors wat vinnig besig is om bonkige monitors te vervang, bevat minder toksiese materiaal, maar daar is kwik in die lampe wat die skerms van agter verlig. Persoonlike rekenaars bevat toksiese stowwe soos lood, berillium en heksavalente chroom.

Dioksiene word vrygestel wanneer drade met 'n PVC-omhulsel verbrand word om by die koper uit te kom. Nuwe herbenuttingstegnologie – veral in Europa waar herbenutting verpligtend is – maak dit al hoe meer ekonomies om die waardevolle metaal in persoonlike rekenaars te herbenut.

Gesondheidsrisiko
Die elemente en samestellings in e-afval kan in die grond en water insyfer of as deeltjies in die lug versprei wanneer elektroniese afval verkeerd opgebreek, verbrand of in opvulterreine begrawe word.

Lood
Lood beskadig die senuweestelsel, niere en voortplantingstelsel. Selfs laevlakblootstelling kan 'n kind se verstandelike ontwikkeling aantas.

PVC
Die verbranding van hierdie veeldoelige plastiek stel uiters giftige dioksiene vry.

Gebromineerde vlamvertragers
Hierdie groep samestellings kan skade aan die tiroïed veroorsaak en die ontwikkeling van 'n ongebore baba skaad.

Barium
Verhoogde blootstelling aan barium veroorsaak spysverteringversteurings, spierswakheid, asemhalingsprobleme en 'n styging of daling in bloeddruk.

Chroom
Inaseming van die heksavalente vorm van chroom kan die lewer en niere beskadig, die risiko vir longkanker verhoog en asmatiese brongitis veroorsaak.

Kwik
Dit word verbind met brein- en nierskade en is skadelik vir 'n ontwikkelende fetus. Kwik kan deur borsvoeding oorgedra word.

Berillium
Die stofdeeltjies van hierdie kankerwekkende stof veroorsaak longsiektes.

Kadmium
Langtermynblootstelling aan hierdie kankerwekkende stof beskadig die niere en beendere.

Suid-Afrika het nie sulke streng regulasies oor die vervoer en herbenutting van e-afval nie. Maak dus seker dat jou ou toestelle by 'n e-afval- herwinnaar uitkom. African Sky e-Waste Recycling (www.ewaste.co.za) hanteer hierdie soort afval, of besoek www.e-waste.org.za vir nog inligting.

(Hierdie is 'n geredigeerde weergawe van 'n artikel wat oorspronlik in Huisgenoot-POLS / YOU Pulse verskyn het. Die jongste uitgawe is nou op die rakke.)

Steeds bekommerd? Stuur jou vrae aan ons Omgewingsdeskundige

We live in a world where facts and fiction get blurred
Who we choose to trust can have a profound impact on our lives. Join thousands of devoted South Africans who look to News24 to bring them news they can trust every day. As we celebrate 25 years, become a News24 subscriber as we strive to keep you informed, inspired and empowered.
Join News24 today
heading
description
username
Show Comments ()
Editorial feedback and complaints

Contact the public editor with feedback for our journalists, complaints, queries or suggestions about articles on News24.

LEARN MORE